Müəssisənin qeyri-maddi aktivlərinə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən aşağıdakı aktivləri aid etmək olar:

• elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərləri;
• ixtira, sənaye nümunələri, bazar haqqında bilik, müştəri siyahısı, faydalı modellər, proqram təminatı və ya məlumat bazaları, kinematoqrafik filmlər, ticarət markaları və əmtəə nişanları(brend və nəşr adları daxil olmaqla), seleksiya nailiyyətləri, inteqral sxemlərin topologiyası, məxfi düstur, istehsal sirləri (nou-hau);
• torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan (sərvətlərdən) istifadə hüquqları, patentlər, françayz, lisenziyalar, inhisar və imtiyaz (üstünlük) hüququ (xüsusi fəaliyyət növünə verilən lisenziyalar da daxil olmaqla);
• şirkətin işgüzar nüfuzu, yəni satın alma qiyməti (bütövlükdə əmlak kompleksi kimi) ilə balansda şirkətin bütün aktiv və öhdəlikləri arasındakı fərq (qudvil).

Qeyri-maddi aktivlərin uçotu Qeyri-maddi aktivlər. IAS 38 əsasən aparılır.

Onu da qeyd edək ki, IAS 38 əsasən qeyri-maddi aktiv yalnız və yalnız müəyyən meyara uyğun olduğu halda tanınmalıdır. Qeyri-maddi aktiv aşağıdakı meyarlar əsasında müəyyən edilir:

1. qeyri-maddi aktivin identifikasiyası (müəyyən edilə bilməsi). Aktiv yalnız aşağıdakı hallarda müəyyən edilə bilmə meyarını ödəyir:
   • aktiv müəssisədən ayrıla, həmçinin fərdi qaydada və ya müqavilə, digər aktiv və (və ya) öhdəliklə bərabər xaricоluna bilər; və ya
   • aktivin istifadəsi üzrə hüqüqların həvalə edilməsi mümkünlüyü və ya оnların müəssisədən və ya digər hüquq və öhdəliklərdən ayrıla bilinməsindən asılı оlmayaraq, aktiv müqavilə və digər hüquqlardan yarana bilər.
2. müəssisənin qeyri-maddi aktivə (QMA) nəzarət etməsi;
3. QMA müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərənin gətirməsi.

Müəssisənin qeyri-maddi aktivlərə hüququnun olmasını aşağıdakı cədvlədə olan sənədlər təsdiqləyir:

Nəzərə alın ki aşağıdakılar QMA aid deyildir:

• müəssisənin yaradılması ilə bağlı təşkilati xərclər;
• intellektual fəaliyyətin nəticəsini ifadə edən maddi daşıyıcılar (məsələn, kitablar);
• müəssisə tərəfindən yaradılan (kənardan alınmayan) əmtəə nişanları, markalar, brendlər, dövri nəşrlərin adları və s.
• müəssisənin özünün yaratdığı qudvil, işçilərinin bilik və bacarıqları və s.

Qeyri-maddi aktivlərə müəssisənin müstəsna hüququ olmayan proqram təminatını da aid etmək olar, əgər müəllif ilə müqavilədə ondan istifadə müddəti qeyd edilməyibsə. Bu cür yanaşma bahalı və müəssisənin tələblərinə uyğunlaşdırılan idarəetmə proqramlarının (misal üçün ERP) alınması zamanı məqsədəuyğundur. Adətən bu proqramların müəssisədə istifadəyə veilməsi uzunmüddətli olur və hissə-hissə həyata keçirilir. Lakin, müəssisənin əldə etdiyi, misal üçün anti-virus proqram təminatına, mühasibatlıq proqramlarına, müəssisənin mülkiyyət hüququ olmadıqda və ya proqramı hazırlayan müəssisə tərəfindən müəssisəyə müstəsna mülkiyyət hüququ verilmədiyində onlara çəkilən xərclər mühasibat və vergi uçotunda gələcək dövrlərin xərcləri kimi tanınmalıdır.

Qeyri-maddi aktivlər uçot və hesabatda onların alınmasına və planlı məqsədlərə işlənməsi üçün düzəldilib yararlı hala salınmasına çəkilən xərclərlə (ilkin dəyərinə) əks etdirilir və istifadə-edildikcə onların dəyəri istismar müddətindən asılı olaraq müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş xüsusi köhnəlmə normaları əsasında hər ay (bərabər miqdarda) köhnəlmə hesablanaraq məhsulun (xidmətin) dəyərinə, tədavül xərclərinə silinməklə ödənilir. Faydalı istifadə müddətini müəyyən etmək mümkün olmayan qeyri-maddi aktivlər üzrə köhnəlmə hesablanmır.

Qeyri-maddi aktivlər 101 N-li "Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri" hesabında ilkin dəyərlə uçota alınır. Bu dəyərlər obyektlər üzrə aşağıdakı qaydada müəyyən edilir:

• təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə kapitalı kimi qoyulan obyektlər üzrə tərəflərin razılığına əsasən;
• digər müəssisə və şəxslərdən pulla əldə edilmiş obyektlər üçün bu obyektlərin əldə edilməsi və hazır vəziyyətə gətirilməsi üzrə faktiki məsrəflərdən asılı olaraq;
• digər müəssisə və şəxslərdən əvəzsiz alınmış obyektlər üçün müəssisənin daim fəaliyətdə olan qiymətlərinə komissiyanın müəyyən etdiyi dəyərlə.

• 101-1 "Təcrübə-konstruktor işlərinin dəyəri"
• 101-2 "Ticarət markalarının dəyəri"
• 101-3 "Proqram təminatının dəyəri"
• 101-4 "Patentlərin dəyəri"
• 101-5 "Müəllif hüquqlarının dəyəri"
• 101-6 "Lisenziyaların dəyəri"
• 101-7 "Qudvilin dəyəri"
• 101-8 "Digər qeyri-maddi aktivlərin dəyəri"

Vergi uçotu

Bundan başqa, AR Vergi Məcəlləsinin 118-ci maddəsinə əsasən hüquqi və fiziki şəxslərin bir ildən artıq müddətə təsərrüfat fəaliyyətində istifadə etdikləri qeyri-maddi obyektlərə çəkilən xərclər qeyri-maddi aktivlərə aiddir.

Qeyri-maddi aktivlərə çəkilən xərclər AR Vergi Məcəllənin 114-cü maddəsi ilə müəyyən edilən amortizasiya dərəcəsi ilə hesablanan amortizasiya ayırmaları şəklində gəlirdən çıxılır.

Qeyri-maddi aktivlərin alınmasına və ya istehsalına çəkilən xərclər vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb olunan gəlirinin hesablanması zamanı gəlirdən çıxılmışdırsa, həmin xərclər amortizasiya olunmalı qeyri-maddi aktivlərin dəyərinə aid edilmir.

Yazı sonuncu dəfə 2019-05-17 tarixində yenilənib.