Hazır məhsul: tərifi və qiymətləndirilməsi

Hazır məhsul - satış üçün nəzərdə tutulmuş material ehtiyatlarının bir hissəsidir, və istehsal prosesinin son nəticəsir. Bu tam olaraq komplektləşdirilmiş, anbara təhvil verilmiş və satış üçün nəzərdə tutulmuş hazır məhsullardır.

Hazır məhsulun dəyəri onun istehsalı ilə müəyyən edilmiş bütün istehsal məsrəflərini (birbaşa və dolayı məsrəfləri daxil olmaqla) əhatə edir. Bu məsrəflərə aid edilə bilər:

• Materiallar məsrəfləri (istehsalda istifadə edilmiş xammal və materiallar);
• İstehsal avadanlığının amortizasiyası;
• İstehsal işçilərinin əmək haqqısı və əmək haqqından sosial-sığorta ödənişləri;
• Hazır məhsula aid edilə bilən dolayı xərclərin payı.

Ay ərzində çəkilmiş məsrəflərin cəmlənməsindən və bitməmiş istehsalın qalığının qiymətləndirilməsindən sonra istehsal edilmiş məhsulların maya dəyəri hesablana bilər.

İstehsal edilmiş məhsulun faktiki maya dəyəri aşağıdakı kimi hesablanır:

Belə hesablama hər-bir istehsal edilmiş məhsul üzrə aparılır. Əgər ay ərzində məhsul istehsal edilməyibsə, ay ərzində çəkilən məsrəflər üstəgəl ayın əvvəlinə bitməmiş istehsalın qalığı ayın sonuna bitməmiş istehsalın qalığına bərabər olacaq.

Hazır məhsul 204 №li "Hazır məhsul" hesabında uçota alınır. Bu hesaba aşağıdakı subhesablar açılır:

• 204-1 İstehsaldan alınan hazır məhsul;
• 204-2 Kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı üzrə hazır məhsul.

Hazır məhsulun istehsalı

İstehsalı başa çatmış hazır məhsullar bu məhsullar üçün nəzərdə tutulmuş anbarlara təhvil verilir. Bu zaman istehsal sahəsinin məsul şəxsi (sex rəisi (müavini) və s.) tərəfindən istehsal olunmuş hazır məhsullar "Hazır məhsulların təhvil-qəbul aktı" (Forma N HMTQA-1) ilə anbarın məsul şəxsinə təhvil verilir.

Hazır məhsulun anbara gəbul edilməsi ilə eyni zamanda müəssisənin müvafiq bölməsinin məsrəfləri silinir. Silinmə üçün əsas "Hazır məhsulların təhvil-qəbul aktı", "İstehsal cədvəlləri" olur.

Hazır məhsul 204 N-li hesabda aşağıdakı üsullardan biri ilə uçota alınır:

• faktiki istehsal maya dəyəri ilə;
• uçot qiymətləri ilə (normativ maya dəyəri)

Seçilən hazır məhsulun uçot qaydası müəssisənin "Uçot siyasətində" əks olunmalıdır.

Hazır məhsul faktiki istehsal maya dəyəri ilə uçota alındıqda dövr ərzində baş verən bütün məsrəflər aşağıdakı müxabirləşmə ilə silnir:

Əgər istehsal edilmiş hazır məhsul müəssisənin daxilində istifadə üçün nəzərdə tutulubsa, o zaman, hazır məhsul 201 "Material ehtiyatları" hesabına silinir

Hazır məhsulun satışı zamanı onun dəyəri 204 -cü hesabının kreditindən 701 "Satışın maya dəyəri üzrə xərclər" hesabının debetinə silinir.

Hazır məhsul uçot qiymətləri ilə uçota alındıqda normativ maya dəyəri istifadə edilir.

Normativ maya dəyəri müəssisədə gəbul edilən normativlər əsasında müəyyən edilir.

Hazır məhsul uçot qiymətləri ilə uçota alındıqda normativ və faktiki maya dəyərləri arasında yaranan fərq dövrün sonunda silinməlidir.

Hazır məhsulun satışı

Hazır məhsulun satışı müştərilər ilə bağlanılan müqavilələr əsasında və ya pərakəndə ticarət yolu ilə təşkil edilir. Anbardan hazır məhsulun buraxılması satış şöbəsinin əmri və ya müqavilə əsasında həyata keçirilir. Anbardan buraxılmış hazır məhsul AR Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada elektron qaimə-faktura tərtib edilməklə sifarişçilərə göndərilir. Eyni zamanda, müqavilənin şərtlərinə görə mühasibatlıqlda hesab-faktura tərtib edilir.

Hazır məhsulun satılması və ya əvəzsiz verilməsi ilə bağlı xərclər mühasibat uçotunda əks etdirildikdə onların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər (mövcud olduqda) 208 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində, hazır məhsulun ilkin dəyəri və ya mümkün xalis satış dəyəri 701, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Satılmış hazır məhsul üçün hesablanmış gəlirlər 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Təqdim edilmiş hazır məhsullar və mallar aksiz vergisi tətbiq edilən məhsullar olduqda hesablanılmış aksiz vergisi məbləği 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Təqdim edilmiş məhsullara görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Satılmış və ya əvəzsiz əldə edilmiş hazır məhsula görə gəlirlər 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Satılmış, əvəzsiz verilmiş və silinmiş hazır məhsul və digər ehtiyatlar üzrə hesablanmış xərclər 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 701, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Hazır məhsul mühasibat uçotu subyektinin öz ehtiyacları üçün material ehtiyatı kimi istifadə edildiyi halda, hazır məhsul material ehtiyatları kimi təsnifləşdirilməklə 201 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Mühasibat uçotu subyektinin öz ehtiyacları üçün material ehtiyatı kimi istifadə etdiyi aksiz vergisinin obyekti olan və onların istehsalı prosesində aksiz vergili xammal istifadə edilmişdirsə, bu xammallar üzrə aksiz vergisi məbləğinə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

1. aksiz vergisi əvəzləşdirildiyi halda 201 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
2. aksiz vergisi əvəzləşdirilmədiyi halda 201 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Xidmət prosesi başa çatdıqda xidmət məsrəfləri xərc kimi tanınan zaman 701 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 202 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir.

Bioloji aktivlərdən və ya bioloji aktivin transformasiyasından əldə edilən kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə istifadə edilmiş məsrəflərin uçotu 22.47-ci bəndin tələblərinə uyğun olaraq mühasibat uçotunda əks etdirilir. Həmin məsrəflər hazır məhsul kimi mədaxil edildikdə 204-2 №li subhesabın debeti və 202 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir.

Mühasibat uçotu subyektinin 204 №li “Hazır məhsul” hesabında uçota alınan məhsulları satıldıqda onların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər mövcud olduğu hallarda 208 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, hazır məhsulun ilkin dəyəri və ya mümkün xalis satış dəyəri məbləği isə 701 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.

Bitməmiş istehsal

Texnoloji proseslərlə nəzərdə tutulmuş bütün mərhələləri (dövrləri, hədləri) keçməyən məhsullar (işlər), habelə komplektləşdirilməmiş, sınaqdan və texniki qəbuldan keçməmiş məmulatlar bitməmiş istehsala aid edilirlər.

Mühasibat uçotunda bitməmiş istehsal aşağıdakı kimi əks oluna bilər:

• Kütləvi və seriyalı istehsalda bitməmiş istehsal balansda:
  • faktiki istehsal maya dəyəri üzrə;
  • normativ istehsal maya dəyəri üzrə;
  • müstəqim (birbaşa) xərc maddələri üzrə;
  • xammal, material və yarımfabrikatların dəyəri üzrə;
• Tək-tək məhsul istehsalı zamanı bitməmiş istehsal balansda "faktiki istehsal xərcləri" üzrə;

Uzun istehsal dövrü olan məhsul istehsal edən və ya kompleks xidmətlər göstərən (tikinti, elmi, layihə və s.) müəssisələr gəliri 2 cür tanıya bilərlər:

• bitmiş və sifarişçiyə təhvil verilmiş işlər kimi;
• görülmiş işlərin mərhələləri üzrə.

Hesabat dövrünün sonuna olan 202 "İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri" hesabının qalığı bitməmiş istehsalın qalığını göstərir.

Mənfəət vergisinin hesablanmsı zamanı məsrəflərə yalnız təqdim edilmiş (satılmış) hazır məhsula aid olan birbaşa xərclər aid edilir. Bitməmiş istehsala və təqdim edilməmiş (satılmamış) hazır məhsula çəkilən birbaşa məsrəflər xərclərə aid edilmir.

Hesabat dövründə çəkilmiş, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid olan xərclər hesabatda ayrıca maddə üzrə gələcək dövrlərin xərcləri kimi əks etdirilərək, onların aid olduğu müddət ərzindəki istehsal və ya tədavül xərclərinə, yaxud müvafiq vəsait mənbəyinə aid edilir.

Vergi uçotu

Aktivlərin dəyərinə onların alınması, gətirilməsi, istehsalı, tikilməsi, quraşdırılması və qurulması üçün çəkilən xərclər, həmçinin vergi ödəyicisinin gəlirdən çıxmaq hüququna malik olduğu xərclər və əsas vəsaitlərin (vəsaitin) yenidən qiymətləndirilməsindən yaranan artım (yenidən qiymətləndirilmə nəticəsində yaranan müsbət fərq) istisna edilməklə, aktivlərin dəyərini artıran digər xərclər daxil edilir.

Vergi ödəyicisi özünün mülkiyyətində olan və sonradan satılmaq, yaxud məhsul istehsalı, işlər görülməsi və ya xidmətlər göstərilməsində istifadə olunmaq üçün nəzərdə tutulan hər hansı malı əmtəə-material ehtiyatlarına aid etməyə borcludur.

Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotunu apararkən vergi ödəyicisi istehsal etdiyi, yaxud satın aldığı malların istehsal xərclərinə və ya satınalma qiymətlərinə əsasən müəyyənləşdirilən dəyərini uçotda əks etdirməyə borcludur. Vergi ödəyicisi bu malların saxlanmasına və nəql olunmasına çəkilən xərcləri də onların dəyərinə daxil etməlidir.

Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotunu apararkən vergi ödəyicisi mənəvi cəhətdən köhnəlmiş və ya dəbdən düşmüş qüsurlu malın, yaxud digər səbəblər üzündən istehsalına çəkilmiş xərclərdən (satınalma qiymətindən) yüksək qiymətə satıla bilməyən malın (məhsulun) dəyərini onların satıla biləcəyi qiyməti əsas götürməklə qiymətləndirə bilər.

Vergi ödəyicisi onun ixtiyarında olan malların fərdi uçotunu aparmırsa, o, əmtəə-material ehtiyatlarının uçotunu orta maya dəyəri ilə qiymətləndirmə metodundan istifadə etməklə aparmaq hüququna malikdir.

Yazı sonuncu dəfə 2019-01-03 tarixində yenilənib.