Xaric edilən (satılan, silinən) və ya gələcəkdə müəssisəyə iqtisadi səmərə (gəlir) gətirməyən torpaq, tikili və avadanlıqların dəyəri müəssisənin balansından xaric olunmalıdırlar (və ya onların tanınması dayandırılmalıdır).

Bildiyimiz kimi, müəssisənin balansında torpaq, tikili və avadanlıqlar qalıq dəyəri ilə əks olnur.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar aşağıdakı hallarda müəssisənin balansından xaric oluna bilərlər:

• ləğv edilib silindikdə;
• satıldıqda;
• əvəzsiz olaraq verildikdə;
• maliyyə qoyuluşu qaydasında digər müəssisələrin kapitalında iştirak payı kimi qoyulduqda;
• maliyyə icarəsinə verildikdə (lizinq);
• digər aktiv və ya xidmət ilə mübadilə edildikdə;
• təbii fəlakət, invertarlaşma nəticəsində və başqa səbəblərdən əskik gəldikdə;

Tikili və ya avadanlıqların müəssisə daxilində olan struktur bölmələr arasında yerdəyişməsi onların xaric olması sayılmır. Eyni zamanda, torpaq, tikili və avadanlıqdan müvəqqəti istifadə edilməməsi (misal üçün, rekonstruksiya, və ya əlavə avadanlığın quraşdırılması zamanı) onların tanınmasının dayandırılmasına əsas deyildir.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar obyektinin balans dəyərinin tanınması aşağıdakı hallarda dayandırılmalıdır.

1. aktivin silinməsi (satışı) nəticəsində; və ya
2. aktivin istifadəsindən və ya onun silinməsindən (satışından) gələcəkdə iqtisadi səmərənin əldə ediləcəyi ehtimal olunmadığı halda.

Ləğv edilib silinməsi.

Fiziki aşınması və ya texniki baxımdan köhnəlməsi səbəbindən tikili və avadanlıqların ləğv edilib silinməsi zamanı aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• tam amortizasiya olunmuş torpaq, tikili və avadanlıqların silinməsi zamanı 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir
• tam amortizasiya olunmamış torpaq, tikili və avadanlıqların silinməsi zamanı 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, eyni zamanda 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Silinmiş torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə hesablanmış xərclər 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Diqqət! Vergi uçotunda tam amortizasiya olunmamış tikili və avadanlıqlar silindikdə, onların qalıq dəyərinə ƏDV hesablanmalıdır.

AR Vergi Məcəlləsinin 159.5-ci maddəsinə əsasən vergi ödəyicisi malları (işləri, xidmətləri) ƏDV-ni ödəməklə əldə edirsə və müvafiq əvəzləşdirmə alırsa və ya almaq hüququna malikdirsə, belə mallardan (işlərdən, xidmətlərdən) qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi, fövqəladə hallardan başqa malların itməsi, əskik gəlməsi, xarab olması, tam amortizasiya olunmadan uçotdan silinməsi və ya oğurlanması vergi tutulan əməliyyat sayılır.

Göstərilənlərə əsasən əsas vəsaitlər tam amortizasiya olunmadan cari vergi ili başa çatmadan uçotdan silindikdə, həmin əsas vəsaitə amortizasiya ayırmaları hesablanmır, bu əsas vəsait ƏDV ödənilməklə əldə edilmişdirsə və müvafiq əvəzləşdirmə aparılmışdırsa, belə əsas vəsaitlərin uçotdan silinməsi əməliyyatı qeyri-kommersiya məqsədi daşıyan əməliyyat hesab edilməklə, həmin əsas vəsaitin vergi ilinin əvvəlinə qalıq dəyəri (həmin vergi ilində amortizasiya ayırmaları hesablanmadan) ƏDV-nin vergitutma obyektini yaradır.

Torpaq, tikili və avadanlıqların satılması.

Müəssisə torpaq, tikili və avadanlıqları satmaq qərarına gəldikdə onlar müəssisənin balansında "Satış məqsədi ilə saxlanılan aktivlər" hesabında uçota alınırlar. Bu zaman, 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, eyni zamanda 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Satış məqsədi ilə saxlanılan torpaq, tikili və avadanlıqların satılması ilə bağlı xərclər 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Satılmış torpaq, tikili və avadanlıqlar üçün hesablanmış gəlirlər 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Təqdim edilmiş aktivlərə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Satılmış torpaq, tikili və avadanlıqlara görə gəlirlər 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Satılmış torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə hesablanmış xərclər 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Torpaq, tikili və avadanlıqların satılması zamanı aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

Torpaq, tikili və avadanlıqların əvəzsiz verilməsi.

Torpaq, tikili və avadanlıqların əvəzsiz verilməsi zamanı aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• tam amortizasiya olunmuş torpaq, tikili və avadanlıqların silinməsi zamanı 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• tam amortizasiya olunmamış torpaq, tikili və avadanlıqların silinməsi zamanı 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, eyni zamanda 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
• Əvəzsiz verilmiş torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə hesablanmış xərclər 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
• Əvəzsiz verilmiş aktivlərə görə qalıq və ya bazar dəyəri əsasında hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti mühasibat yazılışı verilir.

Torpaq, tikili və avadanlıqların əvəzsiz verilməsi zamanı aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

TTA-ın digər müəssisələrə pay qoyuluşu şəklində verilməsi.

Torpaq, tikili və avadanlıqların maliyyə qoyuluşu qaydasında digər müəssisələrin kapitalında iştirak payı kimi qoyulması zamanı aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• asılı müəssisələrə qoyulan investisiya kimi 151 "Asılı müəssisələrə investisiyalar" hesabının debeti və 111 "Torpaq, tikili və avadanlıqlar" hesabının krediti üzrə.
• birgə müəssisələrə qoyulan investisiya kimi 152 "Birgə müəssisələrə investisiyalar" hesabının debeti və 111 "Torpaq, tikili və avadanlıqlar" hesabının krediti üzrə.

Vergi uçotu

AR Vergi Məcəlləsinin 164.1.5-ci maddəsinə əsasən idxal olunan əmlak istisna olmaqla müəssisənin nizamnamə fonduna (kapitalına) pay şəklində hər hansı əmlakın qoyulması (əmlakın pay şəklində qoyuluşu, onun müqabilində bilavasitə digər əmlakın əldə edilməsi ilə əlaqədar olmadıqda) ƏDV-dən azaddır.

Torpaq, tikili və avadanlıqların uzunmüdətli maliyyə icarəsinə verilməsi (lizinq).

Maliyyə icarəsi (lizinq) – aktiv üzrə mülkiyyət hüquqlarına aid təqribən bütün risk və mükafatların ötürülməsini təmin edən icarə növüdür. Sonda, mülkiyyət hüququ həm keçə, həm də keçməyə bilər.

Оbyеktin icarəçiyə vеrilməsi qəbul-təhvil aktı ilə sənədləşdirilir.

İcarədar maliyyə icarəsinə verilmiş tikili və avadanlıq üzrə amortizasiya hesablamır. İcarəçi mülkiyyət sahibi kimi icarəyə götürdüyü tikili və avadanlıqlara görə köhnəlmə hеsablayır və tikili və avadanlıqları təmir edir.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar maliyyə icarəsinə verildikdə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• maliyyə icarəsinə verilmiş aktivin ilkin dəyərinə 174, 214 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• maliyyə icarəsinə verilmiş aktivə hesablanmış amortizasiya məbləğinə, habelə qiymətdəndüşmə zərərinə 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 174, 214 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Torpaq, tikili və avadanlıqların uzunmüddətli icarəyə( lizinq) verilməsi zamanı aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

Torpaq, tikili və avadanlıqların digər aktiv və ya xidmət ilə mübadilə edilməsi.

Mübadilə nəticəsində xaric olunmuş torpaq, tikili və avadanlıqlarla əlaqədar aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

Mübadilə üçün verilmiş aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya məbləği və qiymətdən düşmə zərərləri olduğu hallarda həmin məbləğlər mübadilə üçün verilmiş aktivin ilkin dəyərindən çıxılır.

• Mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən torpaq, tikili və avadanlıqların dəyərinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• Əldə edilmiş aktivlərin və xidmətlərin mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən torpaq, tikili və avadanlıqlara görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş aktiv və xidmətlər üzrə yaranmış kreditor borc məbləğləri mübadilə məqsədi ilə təqdim edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqların dəyərinə görə yaranan debitor borc məbləğləri ilə əvəzləşdirildikdə 431, 432, 433, 531, 532, 535, 536 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Torpaq, tikili və avadanlıqların təbii fəlakət, invertarlaşma nəticəsində və başqa səbəblərdən əskik gəlməsi.

Mühasibat uçotu subyektinin torpaq, tikili və avadanlıqlarının əskik gəlməsi zamanı əskikgəlmələr səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə onların məbləğləri (əskikgəlmələr müəyyən edildiyi vaxtda bazar qiymətləri ilə) təqsirkar şəxslərin hesabına aid edilməklə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• bazar qiyməti məbləğinə 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• həmin torpaq, tikili və avadanlıqların bazar qiyməti məbləğinə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• torpaq, tiliki və avadanlıqların ilkin dəyərinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111, 113 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə, onların yığılmış amortizasiya məbləğləri və qiymətdəndüşmə zərərləri mövcud olduqda 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• torpaq, tiliki və avadanlıqların balans dəyəri bazar qiymətindən yuxarı olduqda, balans dəyəri ilə bazar qiyməti arasındakı fərq məbləğinə görə hesablanmış əlavə dəyər vergisinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Mühasibat uçotu subyektinin torpaq, tikili və avadanlıqlarının əskik gəlməsi zamanı müvafiq təqsirkar şəxslərin müəyyən edilməsi mümkün olmayan hallarda, bu əskikgəlmələr mühasibat uçotu subyektinin xərcinə aid edilməklə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 111, 113 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Həmin torpaq, tikili və avadanlıqların yığılmış amortizasiya məbləğləri və qiymətdəndüşmə zərərləri mövcud olduqda 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Əskik gəlmiş torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə hesablanmış əlavə dəyər vergisi məbləğinə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• əvəzləşdirilməyən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
• əvəzləşdirilən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar obyektinin tanınmasının dayandırılması zamanı həmin obyektlə bağlı yenidən qiymətləndirmə üzrə kapital ehtiyatları, bölüşdürülməmiş mənfəətə aid edilə bilər. Bu zaman 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 343 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Yazı sonuncu dəfə 2020-01-25 tarixində yenilənib.