Mallar müəssisənin ehtiyatları sayılır və gələcəkdə satılmaq üçün başqa fiziki və hüquqi şəxslərdən alınır.                                             

Mallar vergiödəyicilərindən alındıqda, onların daxil olması satıcının göndərdiyi elektron qaimə-faktura ilə sənədləşdirilir, mallar vergi ödəyicisi olmayan şəxslərdən alındıqda isə "Malların alış aktı" (Forma N MAA-1) və malların alışı tarixindən 5 gün müddətində elektron alış aktı tərtib edilir. Eyni zamanda, müqavilədə qeyd varsa "Təhvil-təslim aktı" da əlavə olaraq tərtib edilə bilər. Malların anbara təhvil verilməsi müvafiq olaraq "Malların təhvil-qəbul aktı" (Forma № MTQA-1) ilə sənədləşdirilir. Əgər malların miqdarı və keyfiyyəti elektron qaimə-fakturada olanlar ilə üst-üstə gəlmirsə, o zaman, əlavə olaraq "Kənarlaşma haqqında Akt" tərtib edilir.

Müəssisənin satış məqsədi ilə əldə etdiyi malların hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar uçotu 205 N-li "Mallar" hesabında aparılır.

Bu hesabdan əsasən təchizat, satış və ticarət, habelə ictimai iaşə müəssisələri istifadə edirlər.

205 N-li "Mallar" hesabına üzrə aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

• 205-1 "Anbarlarda olan mallar"
• 205-2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar"
• 205-3 "Dolu və boş taralar"
• 205-4 "Satınalınan məmulatlar"
• 205-5 "Kirayə əşyaları" və başqaları.

Malların alışı

Mallar əldə edilən zaman ilkin dəyəri ilə qiymətləndirilir. Malların ilkin dəyərinə alış qiyməti, gömrük idxal rüsumları və digər vergilər (vergi orqanları tərəfindən müəssisəyə sonradan əvəzləşdirilən vergilər istisna olmaqla), daşınma, boşaldılma və malların əldə edilməsi ilə birbaşa bağlı olan digər məsrəflər daxildir.

Əldə edilmiş malların bazar qiyməti hər-hansı bir səbəbdən ilkin dəyərdən aşağı düşdükdə müəssisə əldə etdiyi malları mövcud olan iki dəyərdən – ilkin dəyər və ya mümkün xalis satış dəyərindən ən aşağı olanı ilə qiymətləndirir. Bu zaman malların balans dəyərinin mümkün xalis satış dəyərinədək hər hansı azalma məbləği və mallar üzrə bütün itkilər bu azalmanın və ya itkinin baş verdiyi dövrdə xərc kimi tanınmaqla 731-7 №li subhesabın debetində və 208 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.

Mümükün xalis satış dəyəri maddənin satış qiyməti və onun satış üçün hazır vəziyyətə gətirilməsi və satılması üçün çəkiləcək bütün məsrəflərin fərqinə bərabərdir.

Müəssisənin satılmamış mallarının sonrakı dövrlərdə mümkün xalis satış dəyəri onların ilkin dəyərindən artıq olduqda, əvvəlki dövrlərdə malların xərc kimi tanınmış azalma məbləğinə 208 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611-7 №li subhesabın krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Təsisçilər tərəfindən daxil olduqda

Təsisçi tərəfindən daxil olunan mallar müəssisənin balansına təsisçilər ilə razılaşdırılmış dəyər ilə daxil olunur (bazar qiymətindən artıq olmamaq şərti ilə).

Səhmlərin buraxılması ilə müəssisə tərəfindən malların əldə edilməsinə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• səhmlərin buraxılmasına 302 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 301 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• malların əldə edilməsinə 205 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 302 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Alqı-satqı əsasında daxil olduqda

Mallar əldə olunan zaman aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• malların dəyərinə 205 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 244, 431, 432, 433, 435, 445, 531, 532, 536, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• əldə edilmiş mallarla əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 244, 431, 432, 433, 435, 445, 531, 532, 536, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• əldə edilmiş mallar üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
• əldə edilmiş mallar üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 205 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə.

Material ehtiyatları, mallar və digər ehtiyatların alınması ilə əlaqəli olan öhdəliklərə görə yaranmış faiz xərcləri 751-1 №li subhesabın debetində və 434, 537 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.

Əvəzsiz daxil olduqda

Mallar hökumət subsidiyaları hesabına əvəzsiz və ya nominal ödənişlə alındıqda, müəssisə həmin malları ilkin dəyəri ilə tanıyır.

Başqa şəxslərdən əvəzsiz daxil olan, və ya inventarizasiya nəticəsində aşkarlanmış malar bazar qiyməti ilə uçota alınır.

Mallar əvəzsiz olaraq alındıqda 205 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində göstərilir.

Mübadilə nəticəsində daxil olduqda

Bir və ya bir neçə adda mallar qeyri-monetar aktivin və ya aktivlərin və ya monetar və qeyri-monetar aktivlərdən ibarət olan aktivlərin mübadiləsi hesabına alına bilər. Aşağıdakı hallar istisna olmaqla belə malların ilkin dəyəri ədalətli dəyərlə qiymətləndirilir:

• mübadilə əməliyyatı kommersiya məzmunlu olmadıqda;
• alınmış (və ya verilmiş) aktivin və ya aktivlərin ədalətli dəyərinin etibarlı əsasda müəyyənləşdirilməsi mümkün olmadıqda.

Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş malların ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda, onun dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilir. Təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda əldə edilmiş malların dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) balans dəyəri ilə qiymətləndirilir.

Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş mallarla əlaqədar aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• 205 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 431, 432, 433, 435, 445, 531, 532, 536, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 431, 432, 433, 435, 445, 531, 532, 536, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
• əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 205 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
• mübadilə məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərin dəyərinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• mübadilə məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• yaranmış kreditor borc məbləğləri mübadilə məqsədi ilə təqdim edilmiş aktivlərin dəyərinə görə yaranan debitor borc məbləğləri ilə əvəzləşdirildikdə 431, 432, 433, 435, 445, 531, 532, 536, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Malların satışı

Bir-birini əvəz edə bilməyən ayrı-ayrı maddələr üzrə ehtiyatlar, habelə xüsusi layihələr üçün istehsal edilmiş və nəzərdə tutulmuş mallar istisna olmaqla ehtiyatların ilkin dəyəri "ilk mədaxil – ilk məxaric" (FİFO) və ya orta çəkili dəyər düsturu əsasında hesablanır. Müəssisə ehtiyatların ilkin dəyərinin hesablanmasında tətbiq etdiyi eyni düsturu xüsusiyyəti və istifadə edilməsi baxımından eyni olan bütün ehtiyatlara tətbiq etməlidir. Mühasibat uçotu subyekti müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olan və müəssisə tərəfindən müxtəlif şəkildə istifadə edilən ehtiyatların ilkin dəyərini hesablamaq məqsədi ilə müxtəlif üsullardan istifadə etmək hüququna malikdir.

Malların satılması və ya əvəzsiz verilməsi ilə bağlı xərclər mühasibat uçotunda əks etdirildikdə onların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər (mövcud olduqda) 208 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 205 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində, malların ilkin dəyəri və ya mümkün xalis satış dəyəri 701, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 205 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Satılmış mallar üçün hesablanmış gəlirlər 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Təqdim edilmiş mallar aksiz vergisi tətbiq edilən məhsullar olduqda hesablanılmış aksiz vergisi məbləği 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Təqdim edilmiş mallara görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Satılmış mallara görə gəlirlər 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Satılmış, əvəzsiz verilmiş və silinmiş mallar üzrə hesablanmış xərclərə 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 701, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Vergi uçotu

Vergi Məcəlləsinin 130-cu maddəsinə əsasən, vergi uçotunda olmayan (sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmayan) ayrı-ayrı fiziki şəxslərdən malların alışı zəruri məlumatları (malların adını, miqdarını, qiymətini və digər xarakterik göstəricilərini, satıcının şəxsiyyətini müəyyənləşdirən məlumatları) özündə cəmləşdirən alış aktı ilə rəsmiləşdirilə bilər. Sadəcə, malların dəyərini ödəyən vergi ödəyicisi tərəfindən ödənilmiş məbləğlər və ödənişi alan şəxs haqqında alış aktında qeyd olunmalı məlumatlar Vergi Məcəlləsinin 73-cü maddəsinə əsasən, vergi orqanına təqdim edilməlidir.

Bundan başqa, vergi orqanında uçotda olmayan şəxslərdən mallar alındıqda alınmış mallara görə alış aktları və malların alışı tarixindən 5 gün müddətində elektron alış aktı tərtib edilir.

Vergi ödəyicisi tərəfindən tərtib edilmiş elektron alış aktı çap edilərək vergi orqanında uçotda olmayan fiziki şəxs tərəfindən imzalandığı halda həmin sənəd malların alışını təsdiq edən sənəd hesab edilir və kağız daşıyıcıda alış aktı tərtib edilmir.

Vergi ödəyicisi özünün mülkiyyətində olan və sonradan satılmaq, yaxud məhsul istehsalı, işlər görülməsi və ya xidmətlər göstərilməsində istifadə olunmaq üçün nəzərdə tutulan hər hansı malı əmtəə-material ehtiyatlarına aid etməyə borcludur.

Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotunu apararkən vergi ödəyicisi istehsal etdiyi, yaxud satın aldığı malların istehsal xərclərinə və ya satınalma qiymətlərinə əsasən müəyyənləşdirilən dəyərini uçotda əks etdirməyə borcludur. Vergi ödəyicisi bu malların saxlanmasına və nəql olunmasına çəkilən xərcləri də onların dəyərinə daxil etməlidir.

Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotunu apararkən vergi ödəyicisi mənəvi cəhətdən köhnəlmiş və ya dəbdən düşmüş qüsurlu malın, yaxud digər səbəblər üzündən istehsalına çəkilmiş xərclərdən (satınalma qiymətindən) yüksək qiymətə satıla bilməyən malın (məhsulun) dəyərini onların satıla biləcəyi qiyməti əsas götürməklə qiymətləndirə bilər.

Vergi ödəyicisi onun ixtiyarında olan malların fərdi uçotunu aparmırsa, o, əmtəə-material ehtiyatlarının uçotunu orta maya dəyəri ilə qiymətləndirmə metodundan istifadə etməklə aparmaq hüququna malikdir.