Müəssisəyə məxsus tikili və avadanlıqların vaxtaşıri təmirə ehtiyacı olur. Təmir cari və ya əsaslı ola bilər.

Əsaslı təmir nəticəsində tikili və avadanlıqların bir sıra hissələrinin dəyişilməsi və bərpa olunması həyata keçirilir. Cari təmirin aparılması nəticəsində isə tikili və avadanlıqların vaxtından əvvəl köhnəlməsinin qarşısı alınır. Tikili və avadanlıqların əsaslı və cari təmiri təsərrüfat üsulu və ya podrat üsulu ilə aparıla bilər.

Podrat üsulu ilə aparılan təmir işləri - sifarişçi (müəssisə) ilə razılaşdırılmış qiymətlər əsasında podratçılar (hüquqi və ya fiziki şəxslər) tərəfindən müvafiq sənədlərlə (müqavilə, smeta, görülmüş işlər üzrə qəbul-təhvil aktı və digər uçot sənədləri) rəsmiləşdirilən yerinə yetirilmiş təmir işləridir.

Təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən təmir işləri - müəssisənin öz vəsaiti hesabına mövcud ştat cədvəlinə uyğun fəaliyyət göstərən tikinti şöbəsi (bölməsi), xüsusiləşdirilmiş briqada (dəstə), habelə mövsümi xarakterli təmir işlərinin aparılması (görülməsi) üçün müvafiq briqada (dəstə) vasitəsi ilə həyata keçirilən təmir işləridir.

Podrat üsulu ilə təmir işləri podratçılarla razılaşdırılmış qiymətlə, təsərrüfat üsulu ilə təmir işləri isə faktiki maya dəyəri ilə uçota alınır.

Cari təmir məsrəfləri

Cari təmir məsrəfləri – tikili və avadanlıqların hər bir kateqoriyasının saxlanılması, istismarı və vaxtından əvvəl köhnəlməsinin qarşısının alınması üçün (o cümlədən ayrı-ayrı hissələrinin dəyişdirilməsi, bərpası, rənglənməsi, yağlanması, sazlanması) hesabat ili ərzində onlara texniki baxışın keçirilməsi və texniki xidmətin göstərilməsi ilə bağlı olan məsrəflərdir.

Norma daxilində cari təmir məsrəfləri – qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalar həddində tikili və avadanlıqlara hesablanmış məsrəflərdir.

Yerinə yetirilmiş təmir işlərinə dair təmir məsrəflərinin məbləğləri tikili və avadanlıqların ayrı-ayrı kateqoriyaları üzrə hesablanmaqla uçota alınır və biri digərinə aid edilmir.

Təşkilatlar tərəfindən maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi məqsədi ilə əsas fondlar üzrə cari təmir məsrəfləri və istismar xərcləri çəkildiyi hesabat dövründə xərc kimi tanınır.

Podrat üsulu ilə yerinə yetirilmiş cari təmir məsrəflərinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi aşağıdakı qaydada aparılır:

• yerinə yetirilmiş təmir işləri üzrə cari təmir məsrəflərinin uçotda əks etdirilməsi üçün 202-ci hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 531, 431, 532, 432, 536, 433, 538, 435 hesablarının müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir;
• cari təmir məsrəflərinin ödənilməsi zamanı 531, 431, 532, 432, 536, 433, 538, 435 hesablarının müvafiq subhesablarının debeti və 221, 223, 224 hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir;
• cari təmir məsrəflərinin hesabat dövrünün sonunda xərc kimi tanınması zamanı 202-ci hesabının müvafiq subhesablarının kreditindən 701-ci hesabın müvafiq subhesablarının debetinə silinir;
• cari təmir məsrəflərinin faktiki məbləği müəyyən edilmiş həddən artıq olduqda, bu fərqin hər bir kateqoriyaya aid əsas fondlar üzrə kapital qoyuluşuna yönəldilməsi zamanı 113 hesabının müvafiq subhesablarının debeti və 202 hesabının müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir;
• müəyyən edilən həddən artıq cari təmir məsrəflərinin məbləği əsas fondların hər bir kateqoriyası üzrə onların balans dəyərinin artırılmasına yönəldikdə 113 hesabının müvafiq subhesablarının kreditindən 111 hesabının müvafiq subhesablarının debetinə silinir;
• cari təmir məsrəflərinin faktiki məbləği müəyyən edilmiş həddən az olduqda, bu fərq əsas fondların hər bir kateqoriyası üzrə növbəti hesabat dövründə cari təmir məsrəflərinə aid olunan məbləğə əlavə edilir.

Təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilmiş cari təmir məsrəflərinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi aşağıdakı qaydada aparılır:

• yerinə yetirilmiş təmir işləri üzrə cari təmir məsrəflərinin uçotda əks etdirilməsi üçün 202-ci hesabının müvafiq subhesablarının debeti və 201, 204, 205, 207, 531, 532, 536, 533, 521, 522, 523, 538, 545 hesablarının müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir;
• cari təmir məsrəflərinin ödənilməsi zamanı 531, 532, 536, 533, 521, 522, 523, 538, 545 hesablarının müvafiq subhesablarının debeti və 221, 223, 224 hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir;
• cari təmir məsrəflərinin hesabat dövrünün sonunda xərc kimi tanınması zamanı 202-ci hesabın müvafiq subhesablarının kreditindən 701-ci hesabın müvafiq subhesablarının debetinə silinir;
• cari təmir məsrəflərinin faktiki məbləği müəyyən edilmiş həddən artıq olduqda, bu fərqin hər bir kateqoriyaya aid əsas fondlar üzrə kapital qoyuluşuna yönəldilməsi zamanı 113 hesabının müvafiq subhesablarının debeti və 202-ci hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir;
• müəyyən edilən həddən artıq cari təmir məsrəflərinin məbləği əsas fondların hər bir kateqoriyası üzrə onların balans dəyərinin artırılmasına yönəldikdə 113-cü hesabının müvafiq subhesablarının kreditindən 111-ci hesabın müvafiq subhesablarının debetinə silinir;
• cari təmir məsrəflərinin faktiki məbləği müəyyən edilmiş həddən az olduqda, bu fərq əsas fondların hər bir kateqoriyası üzrə növbəti hesabat dövründə cari təmir məsrəflərinə aid olunan məbləğə əlavə edilir.

Əsaslı təmir məsrəfləri

Əsaslı təmir məsrəfləri - tikili və avadanlıqların istismar müddətinin uzadılması məqsədi ilə smeta sənədləri əsasında hesabat ili ərzində bir dəfədən çox olmamaq şərti ilə yerinə yetirilən işlər üzrə onların tam və ya əhəmiyyətli dərəcədə bərpasına, o cümlədən tam aşınmış (köhnəlmiş), sıradan çıxmış tikili və avadanlıqların struktur komponentlərinin bütün hissələrinin sökülməsinə və dəyişdirilməsinə çəkilmiş məsrəflərdir.

Əsaslı təmir məsrəfləri tikili və avadanlıqlar üzrə kapitallaşdırılmış məsrəflərə aid edilir.

Podrat üsulu ilə yerinə yetirilmiş əsaslı təmir məsrəflərinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi aşağıdakı qaydada aparılır:

• yerinə yetirilmiş təmir işləri üzrə əsaslı təmir məsrəflərinin uçotda əks etdirilməsi üçün 113-cü hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 531, 431, 532, 432, 536, 433, 538, 435 hesablarının müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir;
• əsaslı təmir məsrəflərinin ödənilməsi zamanı 531, 431, 532, 432, 536, 433, 538, 435 hesablarının müvafiq subhesablarının debeti və 221, 223, 224 hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir;
• əsaslı təmir məsrəflərinin məbləği əsas fondların hər bir kateqoriyası üzrə onların balans dəyərinin artırılmasına yönəldikdə 113-cü hesabın müvafiq subhesablarının kreditindən 111-ci hesabın müvafiq subhesablarının debetinə silinir.

Təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilmiş əsaslı təmir məsrəflərinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi aşağıdakı qaydada aparılır:

• yerinə yetirilmiş təmir işləri üzrə əsaslı təmir məsrəflərinin uçotda əks etdirilməsi üçün 113-cü hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 201, 203, 204, 205, 207, 531, 431, 532, 432, 536, 433, 533, 521, 522, 523, 538, 435, 545, 445 hesablarının müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir;
• əsaslı təmir məsrəflərinin ödənilməsi zamanı 531, 431, 532, 432, 536, 433, 533, 521, 522, 523, 538, 435, 545, 445 hesablarının müvafiq subhesablarının debeti və 221, 223, 224 hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir;
• əsaslı təmir məsrəflərinin məbləği əsas fondların hər bir kateqoriyası üzrə onların balans dəyərinin artırılmasına yönəldikdə 113-cü hesabının müvafiq subhesablarının kreditindən 111-ci hesabının müvafiq subhesablarının debetinə silinir.

Vergi uçotu

AR Vergi Məcəlləsinin 115-ci "Təmirlə bağlı xərclərin gəlirdən çıxılması" maddəsinə əsasən hər il üçün gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin məbləği məhdudlaşdırılır. Bu məbləği tapmaq üçün əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyasının əvvəlki ilin sonuna qalıq dəyərini müvafiq faiz dərəcəsinə görə hesablamaq lazımdır. Faiz dərəcələri aşağıda göstərilib:

• binalar, tikintilər və qurğular — ilin sonuna qalıq dəyərinin 2 faizi;
• maşınlar və avadanlıq — ilin sonuna qalıq dəyərinin 5 faizi;
• yüksək texnologiyalar məhsulu olan hesablama texnikası — ilin sonuna qalıq dəyərinin 5 faizi;
• nəqliyyat vasitələri (yük avtomobilləri istisna olmaqla) — ilin sonuna qalıq dəyərinin 5 faizi;
• yük avtomobilləri — ilin sonuna qalıq dəyərinin 8 faizi;
• digər əsas vəsaitlər — ilin sonuna qalıq dəyərinin 3 faizi;
• köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmayan əsas vəsaitlər üzrə - 0 faiz.

Bu halda növbəti vergi illərində təmir xərclərinin gəlirdən çıxılan məbləğ həddi təmir xərclərinin faktiki məbləği ilə müəyyənləşdirilmiş hədd üzrə hesablanmış məbləği arasındakı fərq qədər artırılır.

Müəyyən edilən məhdudlaşdırmadan artıq olan məbləğ cari vergi ilinin sonuna əsas vəsaitlərin (vəsaitin) qalıq dəyərinin artmasına aid edilir.

Amortizasiya olunmayan, köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmayan əsas vəsaitlərin təmirinə çəkilmiş xərclər (torpaqların yaxşılaşdırılmasına çəkilən xərclər istisna olmaqla) gəlirdən çıxılmır və onların balans dəyərini artırır.

Torpaqların yaxşılaşdırılmasına çəkilən xərclər kapitallaşdırılaraq amortizasiya olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, təmir xərcləri norması hər əsas vəsait üçün ayrı-ayrılıqda hesablanır.

Əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyasının ilin sonuna qalıq dəyəri sıfıra bərabər olduqda, təmir xərclərinin faktiki məbləği müvafiq kateqoriyaya aid əsas vəsaitlərin qalıq dəyərinə aid edilir və AR Vergi Məcəlləsinin müddəalarına uyğun olaraq amortizasiya hesablanır.

Əsas vəsaitlərin təmirinin vergi uçotunda daha bir vacib məqamı ondan ibarətdir ki, Vergi Məcəlləsində vergitutma məqsədləri üçün təmir məsrəflərinin əsaslı və ya cari təmir olmasından asılı olmayaraq əsas vəsaitlərin təmirinə çəkilmiş məsrəflər təmir xərclərinə aid edilir.

Bu səbəbdən əsas vəsaitlərin cari təmiri, misal üçün, nəqliyyat vasitələrinin ehtiyat hissələrinin dəyişdirilməsi və ona texniki qulluğun (yağ, şin dəyişmə və s.) göstərilməsi ilə bağlı çəkilən xərclər təmir xərci olmaqla Vergi Məcəlləsinin 115-ci maddəsinin müddəalarına uyğun olaraq norma daxilində gəlirdən çıxılan xərclərə aid edilir, normadan artıq olan məbləğ isə cari vergi ilinin sonuna həmin nəqliyyat vasitələrinin qalıq dəyərini artırır.

AR Vergi Məcəlləsinin müddəaları yalnız təmir xərclərinin gəlirdən çıxılan məbləğini məhdudlaşdırır və vergi ödəyicilərinin digər mənbələr hesabına təmir işlərini həyata keçirməsini qadağan etmir.

İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər üzrə təmir xərcləri

Əsas vəsaitlərin icarəyə götürülməsi müddətləri, şərtləri, habelə onların təmiri üzrə xərclər qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada icarəyə verənlə icarəçi arasında bağlanılan müqavilədə razılaşdırılır.

İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin təmiri üzrə xərclərin gəlirdən çıxılan məbləği əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyasının əvvəlki ilin sonuna qalıq dəyərinin ilə müəyyən edilən faiz həddi ilə məhdudlaşdırılır. Faizlər yuxarıda verilibdir.

İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər icarəçinin balansında uçota alınmadıqda və ya təmir işləri icarəyə verənin hesabına aparıldıqda, yaxud icarəçinin hesabına aparılaraq, icarə haqqı ilə əvəzləşdirildikdə bu xərclər gəlirdən çıxılmır.

İcarəçinin balansında uçota alınmayan əsas vəsaitlərin təmirinə çəkilən və icarə haqqı ilə əvəzləşdirilməyən, yaxud icarəyə verən tərəfindən əvəzi ödənilməyən xərclər bağlanmış müqavilə müddəti ərzində, lakin 5 ildən az olmayaraq, illər üzrə mütənasib məbləğlərdə amortizasiya olunmaqla gəlirdən çıxılır. İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin təmirinə çəkilən xərclər hər il üzrə ayrıca olaraq kapitallaşdırılır və bu maddə ilə müəyyən edilmiş qaydada amortizasiya olunur.